* ترکیب بند مجموعه چند غزل بر یک وزن که هر کدام قافیه مخصوص به خود را دارد و بیتهای متفاوتی [بیت ترکیب] عامل اتصال غزل‌ها با یکدیگر است.
*ترکیب‌بند شعریست چند بخشی(شمار بخشها تعداد معیّنی ندارد و در اختیار شاعر است) که هر بخش آن از نظر قافیه و درون‌مایه همانند قصیده یا غزل است.
این بخشها را بیت مُصَرعِ متفاوت و نامکرّری به هم پیوند می‌دهد.
*ساختار ترکیب‌بند ، درست مثل ترجیع‌بند است تفاوت اساسی ترکیب‌بند و ترجیع‌بند در همان بیتِ پیوند دهنده است ؛ که در ترجیع‌بند، بیت ترجیع درهمه قسمت‌ها یکسان است، ولی در ترکیب‌بند، "بیت ترکیب" متفاوت و قافیه‌اش تکرار نمی‌شود.
*ترکیب بندهایی را که همه مصراعهای هر بند آن هم قافیه است، بنا بر تعداد مصراعهای هر بند «مربّع ترکیب» یا «مسدّس ترکیب» می نامند.
*معروف‌ترین ترکیب‌بند فارسی از "محتشم کاشانی" پیرامون واقعه کربلا است؛
با این مطلع : باز این چه شورش است که در خلق آدم است...
*ساختار و نحوه قرارگیری قافیه در ترکیب بند :
_____________× _____________×
_____________× _____________×
_____________× _____________×
_____________&
_____________&
_____________= _____________=
_____________= _____________=
_____________= _____________=
_____________^
_____________^
قالب شعر: ترکیب بند
شاعر: محتشم کاشانی
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
باز این چه رستخیز عظیم است کز زمین
بی نفخ صور خاسته تا عرش اعظم است
این صبح تیره باز دمید از کجا کزو
کار جهان و خلق جهان جمله درهم است
گویا طلوع میکند از مغرب آفتاب
کاشوب در تمامی ذرات عالم است
گرخوانمش قیامت دنیا بعید نیست
این رستخیز عام که نامش محرّم است
در بارگاه قدس که جای ملال نیست
سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است
جنّ و ملک بر آدمیان نوحه می کنند
گویا عزای اشرف اولاد آدم است
خورشید آسمان و زمین، نور مشرقین
پرورده ی کنار رسول خدا، حسین
کشتی شکست خورده ی طوفان کربلا
در خاک و خون طپیده میدان کربلا
گر چشم روزگار بر او زار می گریست
خون می گذشت از سر ایوان کربلا
نگرفت دست دهر گلابی به غیر اشک
زان گل که شد شکفته به بستان کربلا
از آب هم مضایقه کردندکوفیان
خوش داشتند حرمت مهمان کربلا
بودند دیو و دَد همه سیراب و می مکید
خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا
زان تشنگان هنوز به عیّوق میرسد
فریاد العطش ز بیابان کربلا
آه از دمی که لشکر اعدا نکرد شرم
کردند رو به خیمه ی سلطان کربلا
آن دم فلک بر آتش غیرت سپند شد
کز خوف خصم در حرم افغان بلندشد
* این شعر در 12 بند سروده شده است ...
ترکیب بند دوازده‌بندی محتشم یکی از مشهورترین شعرهای فارسی در سوگ امام حسین علیه السلام و واقعه کربلا است. سادگی زبان، کاربرد لغات و ترکیبات حماسی و تأثربرانگیز، جملات دارای مساوات، کاربرد لغات عربی هموار و غیر دشوار از ویژگی‌های زبانی این ترکیب بند است.
کمال‌الدین علی محتشم کاشانی (905 ـ 996 هـ.ق.) از شاعران سده دهم و شمس‌الشعرای دربار شاه تهماسب صفوی بوده است. از او آثار منظوم و منثوری بر جای مانده است. مدفنش در کاشان است و تقی الدین کاشی آثار او را در کلیات محتشم گردآوری کرده است. تاریخ سرایش دوازده‌بند محتشم، حوالی ۹۸۳-۹۸۰ق است.
به گفته اسکندر بیک منشی، زمانی که محتشم قصیده‌ای در مدح پری‌خان خانم (دختر شاه تهماسب) سرود و خبر آن به شاه طهماسب رسید، وی را به سرودن اشعاری در مدایح و مراثی اهل بیت علیهم السلام تشویق کرد.[ دانشنامه شعر عاشورایی، ص۸۰۳]
شعر محتشم در ۵ سده اخیر با اقبال مردم کوچه و بازار مواجه شده و مردم آن را بر کتیبه‌های پارچه‌ای حسینیه‌ها نوشته‌اند. دوازده‌بند با اینکه فارسی است، اما در هند وپاکستان، افغانستان، تاجیکستان و در بین عرب‌زبانانِ آشنا به ادبیات فارسی، علاقمندان بسیار دارد.
*خواب محتشم
مرحوم حاج ملاعلی آقا واعظ تبریزی در کتاب وقایع الایام، ص 64 ؛
در شرح حال «محتشم» و قصه ی سرودن ترکیب بند مشهورش، چنین نوشته است:
گویند، چون پسر محتشم درگذشت، مرثیه ای به جهت او گفت.
شبی حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام) را در خواب دید. فرمود: «ای محتشم! از برای فرزند خود مرثیه گفتی، چرا برای قرة العین من نگفتی؟!» صبح بیدار شده، در اندیشه این خواب بود، که شبی دیگر بار، در خواب دید که فرمود:
«مرثیه به جهت فرزندم حسین بگو!» عرض کرد که فدایت شوم! چه بگویم؟!
فرمودند که بگو: «باز این چه شورش است که در خلق عالم است»
بیدار شد و همان ساعت به یُمن توجّه امیرالمؤمنین(علیه السلام) شروع کرد،
تا به این مصرع رسید:«هست از ملال گر چه بری ذات ذوالجلال...»
مصرع دیگر به خاطرش نمی رسید... چند روز بر این بگذشت،
شبی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) را در خواب دید که فرمودند:
«او در دل است و هیچ دلی نیست بی ملال!»
-----------------------------------------------
غرض این که شبهه ای در این نیست که مرثیه ی آن مرحوم،
قبول جناب حضرت رسول مختار(صلی الله علیه و آله) است،
لهذا این قبولیّت را به هم رسانیده است و الّا بهتر از این شعر می توان گفت.
*ماجرای خواب محتشم در کتاب تذکره ریاض الشعراء ج۴، ص۲۰۵۸ نیز آمده است.
پس از محتشم کاشانی، بسیاری از شاعران آل الله (علیهم السلام) به اقتفای او در قالب ترکیب بند، آثار درخشانی در سوگ و عزای اهل بیت علیهم السلام، بویژه حضرت اباعبداللّه الحسین (علیه السلام) سروده اند که به تعدادی از ایشان اشاره می شود:
-------------------------------------------------
صباحی بیدگلی (در 14بند) با مطلع:
افتاد شامگه به کنار افق، نگون
خور چون سر بریده ازین تشت واژگون
صبای کاشانی (در 14بند) با مطلع:
باز از افق، هلال محرم شد آشکار
وز غم نشست بر دل پیر و جوان، غبار
آیت اللّه غروی اصفهانی (کمپانی) با مطلع:
باز این چه آتش است که بر جان عالم است
باز این چه شعله ی غم و اندوه و ماتم است؟
وصال شیرازی با مطلع:
این جامه ی سیاه فلک در عزای کیست
وین جِیب چاک گشته صبح از برای کیست؟
وقار شیرازی با مطلع:
ای دل بنال زار که هنگام ماتم است
وز دیده اشک بار که ماه محرم است
و با مطلع: باز برآمد هلال ماه محرم
دوره انده رسید و نوبت ماتم
سروش اصفهانی با مطلع:
ای دیده خون ببار که ماه محرم است
نزد خدای، دیده گریان مکرّم است
محمّد کاظم صبوری با مطلع:
درای کاروانی سخت با سوز و گداز آید
چو آه آتشینی کز دل پر غصّه باز آید
همای شیرازی با مطلع:
چشمی که در عزای حسین اشکبار نیست
ایمن ز هول محشر و روز شمار نیست
ادیب الممالک با مطلع:
باد خزان وزید به بستان مصطفی
پژمرد غنچه های گلستان مصطفی
میرزا یحیی مدرس اصفهانی با مطلع:
ای مبتلای غم که جهان مبتلای توست
پیر و جوان، شکسته دل اندر عزای توست
جیحون یزدی با مطلع:
شاها تو بدین قدرت بر صبر که گفتت پاس
چون نزد برادر رفت بر رخصت کین، عباس
جلال الدین همایی (سنا) با مطلع:
از آسمان هلال محرم چو شد برون
رفت از دل زمین و زمان، طاقت و سکون
امیری فیروزکوهی با مطلع:
جان ها فدای آن که به جان شد فدای غیر
بیگانه شد ز خود که شود آشنای غیر
---------------------------------------------------
بزرگترین مقتل منظوم ادبیات فارسی در قالب "ترکیب بند" که داراى 174 بند و 4084 بیت مى‌باشد ، توسط میرزامحمود فدایی مازندرانی( اهل روستای تلاوک شهرستان ساری) از شاعران گمنام زمان قاجاریه ، سروده شده است.